میل به پرواز، آرزویی دیرینه در ذهن بشر بوده است؛ از اسطوره‌های باستان گرفته تا تلاش‌های علمی دوران معاصر، همواره ردپایی از اشتیاق انسان برای رهایی از زمین و لمس آسمان دیده می‌شود. این اشتیاق در نهایت به تولد و تکامل یکی از هیجان‌انگیزترین و در دسترس‌ترین شاخه‌های هوانوردی انجامید: پاراگلایدر. رشته‌ای که با تکیه بر فناوری‌های سبک‌وزن، طراحی‌های هوشمندانه و تجربهٔ خلبانان، امکان پرواز مستقل و لذت‌بخش را برای هزاران نفر در سراسر جهان فراهم کرده است.
این مقاله به بررسی سیر تکامل پاراگلایدر از ایده‌ها و آزمایش‌های اولیه تا شکل‌گیری پروازهای مدرن در ایران و جهان می‌پردازد. در این مسیر، نقش نوآوری‌های فنی، پیشرفت طراحی، شکل‌گیری مسابقات جهانی، پیدایش شاخه‌های تخصصی مانند پاراموتور و آکروباسی، و همچنین سهم کشورها و نهادهای مختلف در توسعه این ورزش بررسی می‌شود. در پایان نیز نگاهی به وضعیت کنونی پاراگلایدینگ در جهان و ایران خواهیم داشت تا تصویر جامعی از گذشته، حال و آیندهٔ این رشته ارائه گردد.
ایده‌ها و آزمایش‌های اولیه
از دوران باستان و افسانه‌ها، انسان به پرواز علاقه‌مند بود. در قرن ۱۵ میلادی لئوناردو داوینچی طرحی شبیه چتر نجات کشید. در سال ۱۷۹۷ «آندره ژاک گارنرن» فرانسوی اولین پرش با چتر نجات را انجام داد؛ او چتری ۷ متری را به سبدی نصب کرد و از ارتفاع ۹۰۰ متری پرید که به فرودی آرام و آهسته انجامید در اواخر قرن ۱۹، «او‌‌تو لیلینتال» با گلایدرهای ابتدایی صدها پرواز کوتاه انجام داد و بنیاد علم آیرودینامیک را پی‌ریزی کرد.
در نیمهٔ قرن بیستم نیز پیشرفت‌های مهمی رخ داد. در اوایل دهه ۱۹۶۰، پیر لوموژن فرانسوی طرح جدیدی از چتر (Para-Commander) را ارائه کرد که دارای شکاف‌های خاصی برای هدایت بود. سال ۱۹۶۴ دومینا جالبِرت (Domina Jalbert) آمریکایی «پارافویل» (بال چتری بخش‌بندی‌شده) را ابداع کرد؛ این چتر دو سطح متصل و لبه باز داشت که با عبور هوا شکل ایرفویل می‌گرفت. در همان دوران، دیوید باریش برای بازگرداندن فضاپیما با بال تک‌لایه (سِیل‌وینگ) در شیب‌ها آزمایش کرد و در ۱۵ اکتبر ۱۹۶۵ اولین پرواز خود را از دامنه یک کوه انجام داد این نوآوری‌ها، به همراه ایده‌های چتر پاراگلایدر، زمینه را برای تولد پاراگلایدر مدرن فراهم آورد.
تولد پاراگلایدر و اولین پروازها
نخستین پرواز پاراگلایدر مدرن در ژوئن ۱۹۷۸ در کوه‌های آلپ فرانسه به ثبت رسید. داستان از این قرار بود که سه دوست به نام‌های ژان-کلود بتام، آندره بون و ژرار بوسون که اهل ماجراجویی بودند، در شهرستان میئوسی (Mieussy) ایده‌ای جالب را عملی کردند.
آنها که امکان پریدن از هواپیما را نداشتند، چترهای مخصوص پاراسل خود را به دامنه‌های کوهستانی بردند. پس از انجام محاسبات دقیق آیرودینامیک، از شیب تند منطقه پرتوئیزه در میئوسی دویدند تا چترهای مربعی شکلشان را به پرواز درآورند.
بتام در اولین تلاش موفق شد حدود ۱۰۰ متر پرواز کند، اما بون با شکستن رکورد، مسافت خیره‌کننده ۱۰۰۰ متر را طی کرد و حتی به زمین فوتبال پایین دره رسید! این رویداد تاریخی که به «پاراگُفت» (به معنای «پرواز از دامنه کوه») معروف شد، سنگ بنای ورزش هیجان‌انگیز پاراگلایدر امروزی گردید.
این پرواز تاریخچهٔ پاراگلایدر را رقم زد. در می ۱۹۷۹ اولین مدرسهٔ پاراگلایدر در همان منطقهٔ میئوسی راه‌اندازی شد. در دههٔ ۱۹۸۰ شرکت‌های تولیدکنندهٔ تخصصی نیز تأسیس شدند؛ برای نمونه، «آیلز دو کا» به مدیریت لوران دو کالبرمتن در سوئیس نخستین مدل‌های اختصاصی پاراگلایدر (مثل «راندونوز») را ساخت و وارد بازار کرد.
در پایان دههٔ ۱۹۸۰ پروازهای آزاد سازمان‌یافته شد. اولین قهرمانی غیررسمی جهان در سال ۱۹۸۷ در وربیر سوئیس برگزار گردید و اولین قهرمانی رسمی توسط فدراسیون جهانی هوانوردی (FAI) در سال ۱۹۸۹ در کسن اتریش انجام شد. در همین زمان، رکوردهای پرواز مسافت نیز ثبت می‌شد؛ به عنوان مثال در سال ۱۹۸۹ هانس باخمایر در پروازی آزاد مسافتی برابر ۶۹٫۱۵ کیلومتر را پیمود
توسعه طراحی، مواد و فناوری
با گسترش محبوبیت پاراگلایدر، طراحی و مواد آن تکامل یافت. از دههٔ ۱۹۸۰ به بعد، بال‌های پاراگلایدر به جای چتر ساده، از چندین سلول داخلی تشکیل شد که با لایه‌های نایلون سبک و محکم (مانند ریپ‌استاپ نایلون) ساخته می‌شوند. به تدریج تعداد سلول‌ها افزایش یافت و طراحی‌های آیرودینامیک پیچیده‌تری برای پایداری و نسبت برآ/پسایشی بهتر به کار رفت. در این دوره لاین‌های اتصال بال نیز از نخ‌های سبک و مقاوم (کِولار، داینما) ساخته شد تا وزن کاهش یابد.
افزون بر این، صندلی ایمنی به تجهیزات افزوده شد؛ برای مثال خلبان‌ها معمولاً از چتر نجات اضطراری، کلاه ایمنی و هارنس‌های ایمنی استفاده می‌کنند. استانداردهای کلاس‌بندی (مجموعه‌های EN/LTF در اروپا) نیز عرضه شدند تا بال‌ها بر اساس سطح ایمنی دسته‌بندی شوند. در طراحی‌های جدید میله‌های نیمه‌سخت (معمولاً از نیتینول) در لبه بال برای ثبات بیشتر و سلول‌های بسته در لبه جلو برای حفظ فشار داخلی استفاده می‌شود.
پیشرفت‌های مهم: مسابقه‌ای، کراس‌کانتری و موتوردار
با پیشرفت فناوری و تجربه خلبانان، پاراگلایدر به شاخه‌های تخصصی مختلف تقسیم شد. رقابت‌های بین‌المللی (World Cup و قهرمانی‌های جهانی FAI) برگزار شدند و بال‌های مسابقه‌ای با نسبت بال بلندتر (Aspect Ratio بالاتر) توسعه یافت. این بال‌ها توانایی پوشش فاصله‌های بسیار دور را دارند؛ برای مثال در ژوئن ۲۰۲۱ سباستین کایروز در تگزاس با یک پاراگلایدر مسافتی حدود ۶۱۳ کیلومتر را طی کرد و رکورد جهانی جدیدی ثبت نمود
رشته‌های جدیدی مانند پاراموتور (پاراسِل موتوردار) به وجود آمد. پاراموتور توسط خلبان انگلیسی «مایک بیرن» در اوایل دههٔ ۱۹۸۰ ابداع شد؛ این سامانه یک موتور سبک را به هارنس پاراگلایدر اضافه می‌کرد تا بتوان از زمین صاف بلند شد. در دهه‌های بعد، پاراموتور هم رنگ و بوی مسابقات جهانی به خود گرفت؛ اولین قهرمانی جهانی پاراموتور و هواپیماهای سبک (در کلاس پاراموتور) در سال ۱۹۹۶ در آفریقای جنوبی برگزار شد علاوه بر این، شاخه‌هایی مثل پرواز آکروباتیک و هایک‌اند‌فلای (کوهنوردی و پرواز) در دهه‌های اخیر محبوبیت یافته است.
نقش کشورها و سازمان‌ها در رشد این رشته
فرانسه را می‌توان زادگاه پاراگلایدر مدرن دانست. پس از اولین پرواز در آلپ، مدارس آموزشی و باشگاه‌های متعدد در این کشور شکل گرفت و تا سال ۲۰۱۱ بیش از ۲۵٬۰۰۰ خلبان فعال ثبت شده‌اند. سوئیس نیز به‌خاطر سایت وربیِر و کوه‌های آلپ شهرت دارد و اولین مسابقات جهانی پاراگلایدر (WC) در آن‌جا برگزار شد. آلمان با تولیدکنندگان بزرگ بال و انجمن‌های معتبر (مانند انجمن آلمانی پرواز آزاد DHV) و اتریش (که اولین قهرمانی رسمی FAI در آن برگزار شد) نیز نقش کلیدی داشته‌اند. در برزیل، منطقهٔ اوینگادور ولادور و قلهٔ ایبیتورونا میزبان چند دوره مسابقات جهانی بوده و جامعهٔ پاراگلایدر قدرتمندی دارد.
در سال‌های اخیر کشورهای آسیایی نیز فعال شده‌اند (مثلاً قهرمانی‌های آسیا و جهانی در کرهٔ جنوبی و ژاپن)، و نپال با توجه به میزبانی پرواز از ارتفاعات اورست طرح‌های تحقیقاتی جدیدی دارد. نهادهای بین‌المللی مانند فدراسیون جهانی هوافضا (FAI/CIVL) با تدوین قوانین، سازمان‌دهی مسابقات جهانی و ثبت رکوردها، و انجمن‌های ملی (مثلاً FFVL فرانسه، BHPA بریتانیا) در آموزش و ترویج پاراگلایدر نقش مؤثری ایفا کرده‌اند.
وضعیت کنونی پاراگلایدینگ
امروزه پاراگلایدر یکی از محبوب‌ترین ورزش‌های هوایی جهان است. علاوه بر مصارف تفریحی و گردشگری (بسیاری از توریست‌ها در سایت‌های پروازی مشغول پروازهای دیدنی هستند)، این رشته در سطوح حرفه‌ای و مسابقه‌ای شکوفا شده است. هر سال هزاران پرواز مسابقه‌ای (cross-country) در کشورهای مختلف انجام می‌شود و تورنمنت‌هایی مانند Red Bull X-Alps (اولین دوره در ۲۰۰۳) برگزار می‌گردد. تعداد خلبانان ثبت‌شده در چند کشور اروپایی بسیار زیاد است (مثلاً تنها در فرانسه بیش از ۲۵٬۰۰۰ نفر) و آمار حدودی جهانی نیز صدها هزار نفر را نشان می‌دهد.
تجهیزاتی مانند جی‌پی‌اس و وسایل دیجیتال پرواز، ایمنی و توان پروازی خلبانان را بالا برده است. در کنار پاراگلایدر معمولی، شاخه‌هایی مانند پاراموتور (پاراگلایدر موتوردار) و پاراسیل رایدر (Speedrider) گسترش یافته‌اند. به طور کلی پاراگلایدینگ امروزه در بسیاری کشورها زیر نظر فدراسیون‌های هوایی قرار گرفته و به صورت تفریحی، ورزشی و حتی رقابتی (قهرمانی‌های جهانی و مسابقات قاره‌ای) طرفداران فراوان دارد.
تاریخچه ورود و توسعه ورزش پاراگلایدر در ایران
ورزش پاراگلایدر در ایران از اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی (دههٔ ۱۹۹۰ میلادی) آغاز شد. مطابق برخی منابع، اولین چترهای شبیه پاراگلایدر در سال ۱۳۷۲ (۱۹۹۳ میلادی) به ایران وارد شد. در پی آن، سازمان تربیت بدنی ایران در شهریور ۱۳۷۴ کمیتهٔ پاراگلایدینگ را زیر نظر فدراسیون کوهنوردی تشکیل داد. از اواخر دههٔ ۷۰ خورشیدی (۱۹۹۶-۲۰۰۰) نیز انجمن ورزش‌های هوایی ایران شکل گرفت و در سال ۱۳۷۶ (۱۹۹۷) به عضویت فدراسیون جهانی ورزش‌های هوایی (FAI) درآمد. این تغییرات رسمی موجب شناسایی پاراگلایدر به عنوان یک رشته ورزشی سازمان‌یافته در کشور شد.
روند گسترش ورزش پاراگلایدر و نقش نهادهای مرتبط
پس از ورود پاراگلایدر، این رشته به تدریج در دهه‌های مختلف گسترش یافت. در دهه ۱۳۷۰ با ایجاد هیئت‌های ورزش‌های هوایی استانی، رشته‌هایی مانند پاراگلایدر و سقوط آزاد به مجموعه ورزش‌های تفریحی افزوده شد. در دهه ۱۳۸۰ برنامه‌های آموزش و نخستین مسابقات محلی برگزار گردید. با آغاز دهه ۱۳۹۰، فعالیت سازمان‌یافته‌تر شد و فدراسیون انجمن‌های ورزش‌های هوایی به صورت رسمی نقش هماهنگ‌کننده را ایفا کرد.
برای نمونه، برگزاری مسابقات قهرمانی کشوری، ثبت رکوردهای مسافت و ارتفاع و شرکت در رویدادهای بین‌المللی تحت نظارت فدراسیون ورزش‌های هوایی (وابسته به وزارت ورزش) انجام می‌شود در این میان، کمیته‌ها و هیئت‌های ورزش هوایی در استان‌ها (زیرمجموعه هيات انجمن‌ها) توسعه را پیگیری کرده‌اند. برخی نهادهای غیردولتی و نظامی نیز به منظور ارتقای آمادگی و مهارت، دوره‌های پاراگلایدر برگزار کرده‌اند. به عنوان مثال، گزارش‌ها حاکی است که نیروهای بسیج و سپاه پاسداران در برخی استان‌ها دوره‌های پروازی (پاراگلایدر و پاراموتور) را برای کادرفنی و نظامیان اجرا کرده‌اند (هرچند جزئیات دقیقی منتشر نشده است).
وضعیت فعلی پاراگلایدر در ایران
باشگاه‌ها و آموزشگاه‌ها در ایران: در حال حاضر، تعداد قابل توجهی باشگاه و آموزشگاه پاراگلایدر در شهرهای مختلف ایران فعال است. برای نمونه، باشگاه ضات آکرو در تهران و دارای شاخه‌های متعددی در شهرهای مختلف ایران از باشگاه‌های رسمی و فعال است.
مربیان و آموزش: آموزش پاراگلایدر در چهار سطح مقدماتی تا حرفه‌ای انجام می‌شود و مربیان رسمی دارای گواهی مطابق با استانداردهای بین‌المللی هستند. تاکنون تعداد زیادی مربی تربیت شده که زیر نظر فدراسیون ورزش‌های هوایی فعالیت می‌کنند.
باشگاه‌های پاراگلایدر هر ساله زیر نظر فدراسیون ورزش‌های هوایی، مسابقات کشوری و استانی در رشته‌هایی مانند مسافت و هدفزنی برگزار می‌کنند. با این حال، علیرغم تلاش‌های انجام شده، شیوه برگزاری این رویدادها با چالش‌ها و انتقاداتی روبرو بوده که ضرورت بازنگری اساسی در مدیریت آنها را آشکار می‌سازد.
مشکل اصلی در برنامه‌ریزی و زمان‌بندی نامناسب مسابقات است. فاصله زمانی بین رویدادها از نظم کافی برخوردار نیست و برنامه‌ریزی بلندمدت مشخصی در این زمینه وجود ندارد. از سوی دیگر، کمبود امکانات و زیرساخت‌های مناسب نیز مشکلاتی ایجاد کرده است. محدودیت بودجه نیز کیفیت برگزاری مسابقات و حمایت از ورزشکاران را تحت تأثیر قرار داده است.
با وجود تمام این چالش‌ها، فدراسیون ورزش‌های هوایی گام‌هایی در جهت توسعه این رشته برداشته است. اما برای رسیدن به استانداردهای بین‌المللی و افزایش رضایت ورزشکاران، انجام اصلاحات ساختاری و مدیریتی ضروری به نظر می‌رسد. امید می‌رود با نگاهی کارشناسانه و مشارکت کلیه ذینفعان، شاهد ارتقای ورزش پاراگلایدر در کشور باشیم.
سایت‌های پروازی پاراگلایدر در ایران
ایران با دارا بودن طبیعت متنوع و کوهستان‌های متعدد، از پتانسیل بالایی برای ورزش پاراگلایدر برخوردار است. تاکنون سایت‌های پروازی متعددی در نقاط مختلف کشور شناسایی و مورد استفاده خلبانان قرار گرفته‌اند. از جمله این سایت‌ها می‌توان به مناطق پروازی در استان‌های البرز، تهران، اصفهان، فارس، مازندران و خراسان اشاره کرد که هر کدام ویژگی‌های منحصر به فردی از نظر شرایط جوی و توپوگرافی دارند.
برای آشنایی با لیست کامل این سایت‌ها و مشخصات فنی هر یک می‌توانید به صفحه ویژه سایت‌های پرواز پاراگلایدر مراجعه نمایید. این سایت اطلاعات جامعی درباره مکان‌های مناسب پرواز، شرایط باد، ارتفاع و سایر ملاحظات ایمنی ارائه می‌دهد. با این وجود، بسیاری از این سایت‌ها نیاز به توسعه زیرساخت‌ها و تجهیزات ایمنی دارند تا بتوانند میزبان مسابقات و رویدادهای رسمی باشند.
